Onze dorpen
Sart
Sart is één van de oudste dorpen van de Ardennen waar de weiden nog gespaard zijn gebleven, evenals het typische karakter van zijn boerderijen uit de 18e- en 19e eeuw en zijn marktplaats met zijn bijzondere architectuur, typerend voor de streek. Sart betekent “grond die van bomen en struiken gezuiverd is”; omgehakt en in cultuur gebracht door de boeren vanaf het begin van de Middeleeuwen. De eerste keer dat deze naam verschijnt is in 1131 met betrekking tot een kapel genaamd “Sartum”. Het was in de 15e eeuw, dat Sart zijn hoogtij vierde. De ertsindustrie in het stroomgebied van de Hoëgne was in volle ontplooiing. De smeltovens en smederijen waren beroemd en gerenommeerd en de handel met het Prinsdom van Luik en met het Keizerrijk van Duitsland was actief. In 1468 verwoestte Karel de Stoute, Hertog van Bourgondië, de landen van Luik “te vuur en te zwaard“. Franchimont en Sart in het bijzonder, konden er ook niet aan ontkomen. Sart deed echter tot de 17e eeuw zijn metaalindustrie herleven tot uiteindelijk een eeuw later alles ophield. Vanaf dit moment was de gemeente van Sart voornamelijk gericht op de landbouw.
Tiège
Tiège heeft een lang verleden waar vele wegen zich kruisten. Deze wegen waren onmisbaar voor de economische ontwikkeling van de streek. Ze werden ook gebruikt door legermachten uit alle hoeken van Europa, die eeuwenlang van Tiège, Sart en Jalhay een land van invasies maakten. Vanaf 1907 tot 1952 is het de tram die veel toeristen naar Tiège brengt. Vakantiehuizen wisselen het landschap af met traditionele boerderijen, die nog altijd bestaan.
Foyr
De naam van het dorpje Fouir betekent “gebouwd onder de bladeren", voornamelijk van de hazelaars (“côreu”), die nog steeds aan de westkant van het dorp terug te vinden zijn. De rest van de bossen hebben plaats gemaakt voor weidegronden, waar melkkoeien op gehouden worden. Fouir ligt aan de kop van de vallei, in de luwte van de wind, met veel waterbronnen. Gelegen op een zuidhelling vangt het optimaal de warme zonnestralen. Het gehucht heeft het hoogste aantal landbouwexploitaties van de gemeente; modern uitgeruste boerderijen, die bijdragen tot de natuurlijke en groene omgeving van het dorp.
Jalhay
Jalhay is een dorp, dat aan de voet van de Hoge Venen op 400m boven de zeespiegel ligt. Het waren vooral de Franken, die hier in de IV en V eeuw kwamen en die aan de oorsprong liggen van de dorpen van Jalhay. Karel de Grote maakte van Jalhay een jachtdomein. De koning van Lotharingen ontnam grondgebied aan de Abdij van Stavelot en schonk het aan de Prinsbisschop van Luik. Die liet het gebied in cultuur brengen. Doordat de bodem veel ijzererts bevat kon zich langs de Hoëgne een metaalindustrie ontwikkelen die de streek van de XIVe tot de XVIIe eeuw voorspoed bracht. Maar in 1468 liet de Bourgondische hertog Karel de Stoute de smelterijen vernietigen omdat ze wapens gesmeed hadden voor de befaamde «600 Franchimontezen» die hem hadden bevochten in Luik. Hij plunderde de streek en herleidde de «makas» (smeedhamers) tot schroot. Sindsdien legt de gemeente zich vooral toe op landbouw. Vanaf de XVe eeuw schonk de Prinsbisschop van Luik een aantal rechten aan de burgers van Jalhay, Sart en Surister zoals het recht voor een lokaal gerechtsgebouw, de titel van stad, de mogelijkheid om een burgemeester te kiezen, handelsrechten enz. Daarvan getuigen nu nog de « perrons » van Sart en Surister. Jalhay had al wethouders in 1405. Veel later, onder Napoleon verloor Jalhay zijn rechten en invloed....
Nivezé
Het dorp bestond ooit voornamelijk uit landbouwgebied met tientallen boerderijen. Het dorp breidde snel uit in de 19e eeuw toen de gegoede klasse van de streek er luxueuze villa’s liet bouwen aan de rand van de kuurstad Spa. De interesse voor de bronnen (pouhons) van Nivezé dateert uit het begin van de XVIIIe eeuw. De bronnen van Nivezé leveren een ijzerhoudend water van uitstekende kwaliteit aan de Thermen van Spa. Het bronwater wordt gewonnen in de omgeving van het meer van Warfa en de Wellingtonbron waar een leiding van 2850m het water naar het kuuroord voert. Deze bron kreeg de naam “Marie-Henriette”. Het water is licht bruisend en wordt gecommercialiseerd door de onderneming “Spa-Monopole”. De Tonnelet, een andere beroemde bron in Nivezé, kreeg aanvankelijk de naam «Frayneuse». Het pand uit 1884 is vandaag een restaurant, maar een van de ronde gebouwtjes beschut nog altijd de bron. Een bijzonderheid van het dorp Nivezé is wel het feit, dat het administratief in tweëen is gedeeld door de rivier Soyeuru die tussen Spa en Sart loopt.
Charneux
De naam “Charneux” vindt zijn oorsprong in het romaans en betekent “plek met haagbeuk”. De eerste huizen werden hier op een beschutte plaats aan de rand van een beukenbos gebouwd. In de periode voor de Franse revolutie behoorde het bos van Gospinal, tussen de Statte, de Hoëgne, de Sawe, het riviertje van Dison en Piron-Cheneu, aan de prinsbisschop van Luik toe. De oude grenspalen ("Forêt Du Prince", FDP) gaven in het bos van het Prinsbisdom van Luik de limiet aan waar de dorpsbewoners geen bomen mochten kappen. Door de komst van ijzersmederijen werd de vraag naar houtskool alleen nog maar groter en de ontbossing schrijnender. Teneinde deze bossen te sparen, had het Prinsbisdom vanaf de 16e eeuw grenspalen geplaatst om deze zones te beschermen. Deze palen werden in 1788 geplaatst; er zijn er niet minder dan 480 in de 13 bossen van het Prinsbisdom geplaatst, waaronder die van de ban in Jalhay en in Sart. Zij vervingen palen met houten kruizen. In het bos van Gospinal werden 71 grenspalen geplaatst en heden ten dage zijn hier nog 6 van teruggevonden, die men langs de Hoëgne kan zien.
Surister
Het straatdorp Surister ligt op een heuvelrug (waterscheiding) tussen twee riviertjes. In de middeleeuwen stond aan deze weg naar Jalhay een graanmolen voor gemeenschappelijk gebruik, het kasteel van de landheer en een perron. Aan het eind van het dorp stond de galg. Tot de Franse Revolutie was Surister een leengoed, toegekend door de Prinsbisschop van Luik, dit in tegenstelling tot Jalhay, die met Foyr en Charneux direct afhankelijk waren van de Prinsbisschop. Surister wordt nog altijd "la Petite France" genoemd, naar aanleiding van de familie Groulard, die afkomstig was uit Dinan in Bretagne en vroeger over de dorpelingen van Surister heerste.
Solwaster
De naam Solwaster komt van "solistat", d.w.z. "aan de Statte" en de bewoners van dit mooie dorp worden wel de "Lopets" genoemd. Solwaster is echt een typische Ardens dorpje, gelegen op de heuvel tussen de rivier de Hoëgne en de Statte. Het dorp heeft de charme van de karakteristieke pastorale dorpjes uit de 19e eeuw aan de voet van de Hoge Venen behouden. Het is in 1981 uitgeroepen tot één van de mooiste dorpen van België.
Herbiester
Herbiester is een dorpje op het platteland van Jalhay. De naam Herbiester komt van Herbert Ster, de familienaam "Herbert" en Ster betekent ook wel ontginnen en ontbossen.
